Cách trung tâm thành phố Hà Tĩnh khoảng 35 km về hướng Bắc, Hương Tích thoắt ẩn thoắt hiện trong 7 ngọn núi hùng vĩ đẹp nhất của 99 đỉnh non Hồng – gắn liền với huyền thoại về 100 con chim phượng hoàng đi tìm chốn đậu, chuyện ông Đùng đã dùng dây thừng kéo núi từ nhiều nơi về đây để xếp thành dãy núi Ngàn Hống, moi đất tìm quặng, đốt than luyện sắt và dạy người dân nơi đây nghề rèn nông cụ. Tích xưa kể muôn đời, vẫn còn đây những Hòn Đe, Lò Thổi/Bễ Lò cùng với tiếng róc rách ngày đêm của những dòng suối nhỏ, cây cối đa hình, đa sắc. Tất cả đã tạo cho cảnh sắc nơi đây thiêng liêng hùng vĩ. Chẳng thế mà trên Anh Đỉnh, một trong 9 ngôi đỉnh đồng (cửu đỉnh) to lớn đặt trước Thế Miếu, nơi thờ các vị vua triều Nguyễn, đã lấy biểu tượng cảnh đẹp Hồng Lĩnh, mà tiêu biểu là chùa Hương Tích.

 

Cùng với thời gian, trải qua bao sự thăng trầm của lịch sử, di tích Phật giáo chùa Hương Tích đã thay đổi về địa điểm và diện mạo, nhưng sự linh thiêng và tôn nghiêm thì vẫn trường tồn trong lòng người dân địa phương và Phật tử cả nước. Hương Tích cổ tự luôn hấp dẫn và làm đắm say lòng người ở nhiều phương diện như huyền thoại về công chúa Diệu Thiện, về đất thiêng nơi chùa toạ lạc, về vị sư đầu tiên trụ trì, hay về tính thiêng của từng điểm đến trong quần thể di tích.

Sở dĩ có thêm “phiên bản” ở phía Bắc là vì vào thời Lê – Trịnh, các vua Lê, chúa Trịnh phần lớn có quê ở xứ Thanh (xem “Hoàng Lê Nhất thống chí” của Ngô Gia Phái) nên các phi tần, mỹ nữ đa số được tuyển chọn ở miền Hoan Châu. Hằng năm các cung phi, cung nữ Thanh Nghệ thường trẩy hội chùa Hương trên núi Hồng Lĩnh vào ngày 18/02 Âm lịch (nay là 06/01) bằng đường thủy qua cửa Hội Thống (gần Cửa Lò bây giờ). Mỗi lần những “người đẹp” đi xa như vậy khiến chúa Trịnh rất phân vân (tuy đã bố trí lính vệ phục dịch dọc đường), do đó chúa Trịnh mới gọi một vị hòa thượng xác định địa điểm ở miền rừng núi Hà Sơn Bình để xây chùa Hương Tích thứ hai mà thờ vọng để các “người đẹp” đi trẩy hội gần hơn (theo dẫn giải của ông Bùi Văn Nguyên, nguyên Tổng thư kí Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam). Như vậy, nhờ “sáng kiến” của chúa Trịnh mà Việt Nam có hai di tích chùa Hương nổi tiếng.

Ngày nay, chùa Hương Tích Hà Tĩnh đang là điểm đến Phật giáo lớn nhất trên đất Nghệ, nơi linh thiêng cho mỗi người tìm về để có được những trải nghiệm và làm dịu nhẹ cho tâm hồn của chính mình.